Ireneusza Morawskiego, niewidomego, początkującego prozaika Poświatowska poznała na jednym z wieczorów poezji, w 1958 roku w Częstochowie. Od razu przypadli sobie do gustu. Morawski przez wiele, wiele dni, przychodził do Haliny Poświatowskiej, czytał jej swoje opowiadani i rozmawiał z poetką. Oboje wymieniali ze sobą listy, które autorka Hymnu bałwochwalczego uważała za kwintesencję stylu i polotu. Korespondencja Morawskiego dopiero w ostatnich latach mogła się ukazać. Wcześniej, jeszcze za życia, autor nie wyrażał zgody na jej publikację. Czego możemy się z niej dowiedzieć? Otóż, nie zdradzając zanadto szczegółów, jesteśmy świadkami rodzenia się niezwykłej przyjaźni i może czegoś jeszcze, do końca nie wyar­tyku­łowa­nego­ i nieu­świa­dami­aneg­o. Poznajemy historię człowieka, któremu Poświatowska chciała opowiedzieć drgania swojego serca. • Ireneusz Morawski – bliski przyjaciel i powiernik Poświatowskiej, podobnie nieodgadniony, adresat Opowieści dla przyjaciela. W liście do poetki tak ich definiował: „My? Elektryczne, chore koty, związane z wieczną jesienią, i wieczny deszcz! Taka jest nasza choroba… To my jesteśmy gwoździe nijakie, drogi niczyje…”. Twierdził, że szczęście przychodzi do nas czasem nocą, zupełnie przypadkowo, w wyniku pomylonego adresu, a miłość zdarza się tylko jeden raz. Uważał, że ludzie dopiero w chwilach smutku są silni, bo w końcu zostają sami, a głód uczuć jest siłą poezji. Mówił, że żyjemy w czasie, który nas dawno przegonił, a jedyną wartością XX wieku jest drażniąca i męcząca poza. Do poetki pisał z rozbrajającą szczerością: „Najpierw lubię Twoje listy, potem Ciebie, a potem właśnie wiersze”.

Ktoś powie: nowa powieść Orbitowskiego to wariacja na gawędę, próba trawestacji Paskowej poetyki. Inny: powieść-konfesjonał, gdzie stajemy się spowiednikami i z czasem, ornat staje się wytarty jak ortalion. Powiedzą: Orbitowski się skończył. Albo: Orbitowski się zaczął. Mimo, że sam autor w wywiadach podkreśla, że ma absolutną pewność, że Boga nie ma, a my sami znikniemy jak chwilowy kaprys, napisał on powieść opartą na prawdziwych wydarzeniach. Mianowicie, na objawieniu, którego dostąpił Kazimierz Domański, 8 czerwca 1983 roku, na ogródkach działkowych w Oławie, gdzie miał rozmawiać z Matką Boską i w następnych latach głosić jej naukę, i jakoś nadać formę pielgrzymkowemu szaleństwu, które zalało prowincjonalne miasto Dolnego Śląska. W zależności od interpretacji punktu wyjścia, dla każdego ta historia będzie układała się inaczej. Jednym jako powieść o zabobonie, o grupie hochsztaplerów, którzy żerując na mało­mias­tecz­kowe­j pobożności, zbili jakiś kapitał. Drugim jako głos w dyskusji dotyczącej wiary w życiu człowieka, jego potrzeby znalezienia dla siebie oparcia w tym, co go przekracza. Dla innych jeszcze „Kult” będzie asumptem do rozmowy o naszej duchowości, sytuacji kościoła i wspólnoty, czy miejscu religii w życiu człowieka. • To również powieść obyczajowa, opowiadająca o straconych złudzeniach i resuscytacji nadziei. O miejscach odchodzących do lamusa, o pewnych typach osobowości, na trwałe zalegających w tym, co minęło, o siermiężności naszej rodzimej transformacji, o początku lat 90-tych, kiedy ludzki znój decydował o losie tak wielu. „Kult” to w jakimś stopniu powieść stoicka, mówiąca o zgodzie na siebie i parszywy los, o akceptacji nieuniknionego na które często nie mamy żadnego wpływu. Ale i pochwała opowieści, jedynego oręża jakie nam pozostaje w nieustannej potyczce z naszym przemijaniem. To środowiskowa gawęda, pisarz bardziej „mówi” tę książkę, niż ją „pisze”. Język meandruje, zapożycza się w wielu słownikach, a ujmujące refleksje mieszają się z komunałami, tak jak w życiu, kiedy często prawdziwa wiedza wspiera się na banale.

Zybork. • Małe miasteczko wetknięte między brud i miejscowe patologiczne układy. Nepotyzm i koneksje. Mało­mias­tecz­kowa­ patologia. Zapadła dziura na Mazurach, gdzie poza czasem, reszta pozostaje w nieledwie uśpieniu, oddając się od lat, tym samym mechanicznym czynnościom: drobnym i większym kradzieżom, ostremu improwizowaniu, zabijaniu szarzyzny za oknem, narkotykowymi wizjami, zatapianiu smutku codzienności, mocnymi procentami. To tu dzieje się akcja powieści Żulczyka. • Mikołaj. • Pochodzi z Zyborka. Właśnie razem z żoną Justyną, zmuszony jest do powrotu w rodzinne strony, do domu ojca, który po śmierci żony, wiedzie spokojne, szorstkie życie u boku drugiej kobiety Agaty i ich wspólnych dzieci. Stracone nadzieje, zaprzepaszczone aspiracje, świat stolicy, na tyle nieprzytulnym, że nie sposób było umościć sobie w nim jakiś kąt, okazał się złym wspomnieniem, powrót przegraną, a obecne życie byciem za karę. Dodatkowo wracają duchy z przeszłości, wspomnienie pierwszej miłości, która została brutalnie przerwana. Niewyjaśnione morderstwo z dawnych lat rzucające cień na te, które właśnie idą. „Robimy ludziom krzywdy, oni w odpowiedzi robią je nam, a my w odpowiedzi wyrządzamy je jeszcze komuś innemu. I tak w kółko”. • Justyna. • Po romansie z szefem próbuje jakoś posklejać małżeństwo z Mikołajem. Jest spragniona wyzwań – jej nerwy nie stygną. Wyrzucona dopiero co z redakcji reporterka od niewygodnych tematów, nijak nie potrafi znaleźć sobie miejsca. Zybrok wciąga ją z wolna jak palenie cracku. „Co jest teraz? No? Gówno. To samo gówno od kilkuset lat. Oczywiście, wiecie, że teraz są różne bajery, są ekrany na dotyk, Internet, niewidzialne myśliwce i jeszcze parę rzeczy, które są niby inne, nie wiem, elektroniczne, ale tak naprawdę od kilkuset lat to wciąż jest to samo gówno”. • Żulczyk to pisarz w jakimś stopniu moralistyczny, upominający się o ludzką krzywdę. Kronikarz spraw beznadziejnych, rzecznik prow­incj­onal­nego­ syfu, wyczulony na lokalne szemrane interesy, patologiczne układy, przestępcze machlojki, rodzinne sitwy, cały nepotyzm i nadużycia, jaka Polska długa i szeroka. „Wzgórze psów” to powieść obyczajowa, mocno osadzona na mazurskim odludziu, czerpiącą swą siłę z językowego dynamizmu z dobrze zarysowanych sylwetek postaci – świetnie poprowadzonej narracji. Wina i sprawiedliwość, pokuta i kara, dobro i zło, stale się tu ze sobą przeplatają. Żulczyk to pisarz, traktujący Biblię jako matrycę dla kolejnych tropów i wątków, które podaje w popkulturowym wydaniu. Jego powieść dowodzi, że przemoc nigdy nie stwarza szansy na wyrównanie krzywd.

Po cyklu pięciu powieści o Patricku Melrose, wydawanych w latach 1992-2011 i zekranizowanych przez HBO, gdzie w rolę tytułowego bohatera wcielił się Benedict Cunberbatch, Aubyn wrócił z nową powieścią – przetłumaczoną na język polski przez Macieja Płazę – zeszłorocznego laureata Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus. • „Dunbar” to książka o złudnym poczuciu władzy, które usuwa z nas to, co najlepsze. Ale także o wartościach, którymi można szafować w zależności od celów, jakie się chce osiągnąć oraz nieumiejętności bycia razem, o sile przebaczenia, którego się nie da kupić za żadne pieniądze. O zdobyciu ostatecznej samowiedzy, która polega ta tym, że cierpi się z pełną świadomością i nie ma od tego odwrotu. • Bezwzględny potentat medialny Henry Dunbar zostaje wywiedziony w pole przez swoje dwie córki, które zasadziły się na przejęcie majątku ojca. „Szorstkość nie była jednak ich siłą, za ich władczością nie stał autorytet, a ich arogancja była jedynie niezasłużoną dumą z niezasłużonych dochodów”. • Za sprawą sprokurowanych badań i z niewielką pomocą zakazanych medykamentów udaje im się nadwątlić kondycję osie­mdzi­esię­ciop­ięcioletniego ojca i umieścić w luksusowym domu późnej starości, jednocześnie usilnie pracując nad przejęciem jego imperium. Aubyn gra różnymi skojarzeniami, a najmocniejsze z nich, każą nam myśleć, że „Dunbar” to współczesna wersja „Króla Leara” Szekspira, która dotyka chciwości, oszustwa, deprawacji ludzkiej natury, ale w przeciwieństwie do oryginału, dzieje się w nowoczesnych dekoracjach. • Aubyn napisał książkę o chciwości, która zaślepia ludziom oczy i z wolna zamienia ich w bezuczuciowe maszyny zainteresowane tylko kumulowaniem majątku, pomnażaniem zysków. To współczesna powieść o władzy i efektownym, wystawnym życiu na pokaz, które żeruje na naiwności idealistów i opiera się na wyzyskiwaniu słabszych. Aubyn znakomicie portretuje motywację swoich postaci, ich portrety psychologiczne, uczucia i emocje skrywane pod maską niewzruszonych, oschłych min, wyrachowanych gestów, złych nawyków. W gruncie rzeczy widzimy ludzi pogubionych, dla których majątek stanowi jedyny cel drogi, choć ona sama zdaje się w ogóle nie mieć znaczenia. „Życie to spadanie. Kiedy to pojmiesz, już nigdy się nie zatrzymasz”. • Nikt tak wiarygodnie jak Aubyn, nie opisuje klasy bogaczy, próżnych i zgnuśniałych, którzy szukają wrażeń w mocnych alkoholach i narkotykach, dla których spekulacja jest niepisanym sposobem bycia, pomnażanie kapitału jedyną, dobrą motywacją do działania, a wyzysk narzędziem do jego osiągnięcia. „Ile pieniędzy trzeba mieć, by uznać, że już wystarczy?”.

Na książkę składa się kilkadziesiąt miniatur poświęconych naszej codzienności. Magris z ironią i sympatią przypatruje się ludzkim zachowaniom, współczesnym obsesjom i neurozom, jest kronikarzem późnej nowoczesności. Człowieka widzi wiel­opła­szcz­yzno­wo, wpisanego w relacje rodzinne, zawodowe, otoczonego wirtualną rzeczywistością i przetrącającą jego skupienie, wszechobecną reklamą. Często zapisuje sprawy błahe, drobne gesty, ulotne spojrzenia. Absurdy. Czasy, w których kontrola przepisów jest bardziej męcząca niż ich łamanie. • Magris kadruje rzeczywistość swoim czułym okiem i zostawia nas z obrazami, będącymi wyimkami z większych panoram. Co rusz przybliża nam fragmenty świata, stale ostro nastawia oko i świdruje perspektywę. Ma się wrażenie jakby zapisywał swoje refleksje na marginesach czasu, z wolna, poddając literackiej obróbce kolejne zapatrzenia i zamyślenia, widoki, jakimi obsypuje nas teraźniejszość. Stara się być nad wyraz uważny, czasami jedna drobnostka prowadzi go do zadumy nad kwestiami uniwersalnymi, bądź do rozwikłania jakiegoś nośnego zagadnienia czy problemu. • Ta książka to galeria postaci, widokówek, portretów (głownie) włoskich miast i miasteczek, intelektualny bedeker do zagrzewania do filozoficznych dysput. Tu i tam pojawiają się uwagi, które jakoś zmieniają nasze punkty widzenia. Zastanawiamy się, czy zawsze jest tak, że ekonomiczne bezpieczeństwo odbywa się (najczęściej) za cenę stosunków seksualnych? Czy aby na pewno powoływanie się na wrażliwość nie jest przywdziewaniem maski egoizmu, gdyż jesteśmy niemal zawsze przekonani o tym, co mówimy, choćby to była nieprawda? Czy piękny dzień pozwala nam bardziej odczuć to wszystko, czego nam brakuje? Mężczyzna śpi na plaży, ktoś zagrzewa barowy stołek, niespodziewanie zagaduje nas przechodzień, mężczyzna słabnie na naukowej konferencji, albo tak: „W sztokholmskim barze, pewnego wieczoru. Na zewnątrz jest jeszcze ciemno; światło długo zwleka, przejrzyste i wzruszające, nieokreślona nostalgia, która nie chce się rozwiać”. • Lektura przeciwko zapatrzonym w gonitwę czasom, które stale szukają kolejnych podniet, aby jakoś zakamuflować swoją mizerię i kompletny brak atrakcyjności dla osób poszukujących czegoś więcej niż powierzchownych wrażeń, szybkich spełnień, świecącej po oczach konfekcji. Zapiski o tym, że w gruncie rzeczy jesteśmy małostkowi i bardziej od dobrego wiersza, udanego spektaklu, znakomitej symfonii, interesuje nas przeciekająca rura, zapodziane klucze, zgubiona komórka, hałaśliwi sąsiedzi czy rysy na zderzaku kupionego niedawno samochodu. „Nie słyszymy kornika, który toczy drewno, nie dostrzegamy momentu, w którym poczwarka przemienia się w motyla, nie widzimy, jak zatykają się arterie Historii”. Bardziej interesuje nas fasada rzeczywistości, niż to, co się za nią kryje.